"Κρόκος Σατίβους" είναι το κατάλληλο βοτανικό
όνομα γι' αυτό το φυτό, το οποίο φυτεύεται το καλοκαίρι και ανθίζει το
φθινόπωρο. Εχει στενό, γρασιδωτό φύλλωμα με άσπρη κεντρική φλέβα, εμφανίζεται
το χειμώνα και μαραίνεται πριν από το καλοκαίρι. Κανένα ίχνος από τον κρόκο δεν
θα εμφανιστεί μέχρις ότου οι μέρες γίνουν μικρές και δροσερές.
Αυτός ο σπάνιος κρόκος, ο οποίος πρωτοεμφανίστηκε κατά
πολλούς στην Ασία, είναι μέλος της οικογένειας φυτών Iris. Σήμερα καλλιεργείται
εκτεταμένα στο Ιράν, το Κασμίρ, την Ελλάδα, την Ισπανία και το Μαρόκο. Μοναδική
κροκοκαλλιεργούμενη περιοχή της χώρας μας είναι η περιοχή της Κοζάνης, με
επίκεντρο τα γειτονικά χωριά Κρόκου, Καρυδίτσας και Ανω Κώμης.
Ο κρόκος είναι εύκολο να καλλιεργηθεί. Ήπιο κλίμα,
βροχοπτώσεις και καλοδουλεμένο έδαφος είναι επαρκείς παράγοντες. Ενα ράντισμα
με τρίμματα κοκάλων στο χώμα στο οποίο θα φυτευτεί ο κρόκος θα το προμηθεύσει
με φώσφορο για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η αναπαραγωγή γίνεται με την φυσική
ανάπτυξη του υπόγειου τμήματος αναπαραγωγής, ιδιότητα που την έχουν λίγα μόνο
φυτά. Η φυτεία γίνεται αργά, συνήθως κατά τους μήνες Ιούλιο και Αύγουστο. Οι
βολβοί φυτεύονται σε απόσταση 10-15 εκατοστά μεταξύ τους και 20-25 εκατοστά
βάθους. Για τη φυτεία ενός στρέμματος χρειάζονται 250-350 κιλά βολβοί. Πρέπει
να προσέχουμε και να επιβλέπουμε τακτικά τη φυτεία γιατί οι βολβοί αποτελούν
καλό μεζέ για διάφορα ζώα, όπως τυφλοπόντικες και αρουραίοι.
Το επίπεδο, ανοιχτό, χαμηλό τοπίο από την πόλη της
Κοζάνης μέχρι τη λίμνη Πολυφύτου προσφέρει ιδανικές συνθήκες για την
καλλιέργεια του κρόκου. Κάθε 6-9 χρόνια τα υπόγεια τμήματα αναπαραγωγής
ξηλώνονται, καθαρίζονται και χωρίζονται, μετά επιδεικνύονται σε ένα άλλο μέρος
επιτρέποντας έτσι το ξαλαφρωμένο πλέον έδαφος, να επανακτήσει όλες τις ουσίες
που έχει χάσει λόγω της καλλιέργειας του κρόκου.
Κάθε φθινόπωρο, όταν ανθίζει ο κρόκος, οι ξηραμένες ωχρές
εκτάσεις μεταβάλλονται σε μία θάλασσα από χρώματα, τα οποία ποικίλουν από
πορτοκαλί σε βιολετί, σε λεβάντα. Η γη μεταμορφώνεται σε πορφυρή πεδιάδα. Ακόμη
και τα σύννεφα σ' ένα λαμπρό γαλάζιο ουρανό φαίνεται να επηρεάζουν το χρώμα της
έκτασης που βρίσκεται από κάτω τους.
Τα λουλούδια που αρχίζουν να βγαίνουν κατά τα μέσα
Οκτώβρη μαζεύονται από συντροφιές, κατά κανόνα γυναικών και μεταφέρονται στα
σπίτια με κοφίνια. Η κοπιαστική αυτή εργασία, που χρειάζεται και σχετική
δεξιοτεχνία, συνεχίζεται από την ανατολή μέχρι και τη δύση του ηλίου και
διαρκεί 20-25 ημέρες.
Ο κρόκος είναι έτοιμος για συγκομιδή μόλις το λουλούδι
ανοίξει τελείως. Νωρίς το πρωί ή αργά το απόγευμα είναι η καλύτερη ώρα για
συγκομιδή, διότι τα φυτικά έλαια βρίσκονται στην υψηλότερη δυνατή συγκέντρωση.
Κάθε πρωί με την αυγή οι αγρότες με τις οικογένειές τους,
όλοι οι άνθρωποι αυτής της περιοχής, θα πάνε στα χωράφια με τα πόδια, με
ποδήλατο, με μηχανάκι, με τρακτέρ ή με αυτοκίνητο. Με ρυθμούς που θυμίζουν
μπαλαρίνα, άντρες, γυναίκες και παιδιά γονατίζουν χαμηλά για να αποσπάσουν τα
πολύ μικρά άνθη και να τα ρίξουν μέσα σε ποδιές και μικρά καλάθια αποκομμένα
πλέον από τον κορμό τους. Αυτή η κουραστική σκηνή επαναλαμβάνεται συνεχώς, μέρα
με τη μέρα, γιατί ο κρόκος μαραίνεται και κάθε στίγμα γίνεται χειρότερο αν δεν
μαζευτεί μέσα σε λίγες ώρες από το τελείωμα της άνθησής του.
Παρ' όλη την κούραση και τις αντίξοες καιρικές συνθήκες,
που πολλές φορές επικρατούν, οι κροκοκαλλιεργητές αντιμετωπίζουν με χιούμορ την
όλη κατάσταση, φωνάζοντας ο ένας τον άλλο και χαιρετώντας τον κάθε περαστικό.
Αργά το απόγευμα τα χωράφια θα έχουν καθαριστεί, μόνο που θα καλυφθούν με
βιολετί χρώμα την άλλη ημέρα το πρωί.
Στο σπίτι άλλο συνεργείο, δύο ατόμων, τοποθετεί τα άνθη
λίγα - λίγα πάνω σε ειδικό τραπέζι όπου με τη δημιουργία αέρα από
ηλεκτροκίνητους ανεμιστήρες ξεχωρίζει τα πέταλα από τους στήμονες και τα
στίγματα.
Σε άλλο χώρο, μία ομάδα από γυναίκες κάθεται γύρω από ένα
τραπέζι. Το δωμάτιο είναι ευωδιασμένο με τα εκατοντάδες χιλιάδες φύλλα κρόκου,
που υπάρχουν μέσα. Οι γυναίκες με επιδεξιότητα ανοίγουν τα μοβ πέταλα και
αποσπούν από το κάθε λουλούδι τα εναπομείναντα στίγματα από την προηγούμενη
διαδικασία, τα οποία τα ρίχνουν σε μικρά πιάτα. Τα άνθη στοιβάζονται κατά το
μήκος του τραπεζιού, ενώ οι γυναίκες έχουν θαμμένα τα πόδια τους μέσα στα
αποβαλλόμενα λουλούδια. Η διαλογή όπως και το μάζεμα πρέπει να γίνεται αμέσως,
πριν μαραθούν τα λουλούδια. Αυτές οι γυναίκες, με τη βοήθεια των ανδρών, θα
δουλέψουν αρκετά μέσα στη νύχτα, αποκοιμόμενοι πολλές φορές επάνω στις καρέκλες
τους.
Αργά το βράδυ ακολουθεί το στέγνωμα της σοδειάς. Η
ξήρανση των στιγμάτων είναι η πιο βασική και λεπτή εργασία και απαιτεί πείρα,
μεγάλη προσοχή και τέχνη. Αν ο κρόκος ξεραθεί κανονικά, διατηρεί αναλλοίωτες
τις χαρακτηριστικές του ιδιότητες (χρώμα-άρωμα).
Η ξήρανση γίνεται με την τοποθέτηση σε λεπτά στρώματα των
νωπών στιγμάτων, πάνω σε τελάρα με δικτυωτή συρμάτινη ή μεταξωτή βάση. Τα
τελάρα μεταφέρονται σε θερμαινόμενα, σκοτεινά δωμάτια, που θερμαίνονται με
θερμάστρες πετρελαίου, ξύλου ή κάρβουνου. Εκεί με προοδευτικά ανερχόμενη
θερμοκρασία μέχρι 40°C, ο κρόκος στεγνώνει σε 8-12 ώρες. Την επόμενη μέρα
συσκευάζεται μέσα σε τενεκέδες ή πλαστικές σακούλες.
Τις μέρες που ακολουθούν, τότε που οι νύχτες είναι
μεγάλες, υπομονετικά οι γυναίκες σκυμμένες πάνω από ένα ταψί, διαχωρίζουν τους
στήμονες από τα στίγματα και απομακρύνουν τις ξένες ύλες. Όταν ολοκληρωθεί και
αυτή η εργασία, που διαρκεί από έναν έως τρεις μήνες, το προϊόν είναι πλέον
έτοιμο να παραδοθεί στο συνεταιρισμό.
Παρ' όλο που τα περισσότερα χωράφια είναι προσεγμένα και
παράγουν μεγάλα άνθη, χρειάζονται περίπου 150.000 λουλούδια για να πάρουμε ένα
κιλό αποξηραμένα στίγματα Saffron και ακόμη ο πιο γρήγορος εργάτης μπορεί να
μαζέψει 30.000 άνθη την ημέρα. Νέοι, γέροι και μεσήλικες σε κάθε οικογένεια πασχίζουν
από το πρωί μέχρι πολύ αργά το βράδυ. Κουτσομπολεύουν, λένε ιστορίες,
πειράζοντας ο ένας τον άλλο και παραπονιούνται για τις πονεμένες μέσες τους και
το μουδιασμένο σώμα τους.
Το φύτεμα, το σκάλισμα, η συγκομιδή, η διαλογή και η
αποξήρανση, όλα γίνονται με το χέρι. Κατά τη διάρκεια των τριών εβδομάδων της
συγκομιδής, απασχολείται όλη η οικογένεια, όλη η κοινωνία της περιοχής. Οι
δρόμοι, οι πλατείες, τα καφενεία στα χωριά μας είναι έρημα.
Την ώρα που η συγκομιδή φτάνει στο τέλος της, η
οικογένεια και οι εργάτες είναι εξουθενωμένοι από την κουραστική εργασία των
τελευταίων ημερών. Όμως η παραγωγή του κρόκου είναι ένα μέρος της ζωής της
τοπικής κοινωνίας και έχει δημιουργήσει ένα δεσμό και μία λογική που κάνει τους
νέους να είναι διατεθημένοι να συνεχίσουν να ζουν στα χωριά τους.
Ο κρόκος είναι η σημαντικότερη καλλιέργεια στο Ν.Κοζάνης.
Ενα στρέμμα θα επιφέρει περίπου κατά μέσο όρο 800 γρ. Saffron το έτος. Κάθε
χρόνο παράγονται στην περιοχή μας 6-8 τόνοι Saffron που στη συνέχεια μέσα από
τον συνεταιρισμό φεύγουν, κυρίαρχα, για τις αγορές του εξωτερικού.
Ο κροκοπαραγωγός θα βγάλει ένα αξιόλογο μερίδιο από το
ετήσιο εισόδημά του. Ένας τυπικός καλλιεργητής από τους 1500 που υπάρχουν στο
Ν.Κοζάνης μπορεί να πάρει και το 20-40% του εισοδήματός του μέσα σε λίγες
εβδομάδες. Από μία επιτυχημένη συγκομιδή ο κρόκος συχνά μπορεί να αποδειχθεί
θησαυρός για τις δύσκολες ώρες.
Ο κρόκος είναι το πιο πολύτιμο καρύκευμα του κόσμου, που
πολλές φορές ανταγωνίζονταν γραμμάριο με γραμμάριο το κόστος του χρυσού. Σήμερα
ένα γραμμάριο στη λιανική κοστίζει περισσότερο από 1.000 δρχ., ώστε πολλοί να
τον αποκαλούν "κόκκινο χρυσό". Η μεγάλη αξία του οφείλεται κυρίως στο
γεγονός ότι ο κρόκος ακόμη και σήμερα καλλιεργείται και περισυλλέγεται όπως
γινόταν επί χιλιετηρίδες, με τα χέρια.
Για αιώνες πριν από την καλλιέργειά του στην Κοζάνη, ο
κρόκος ήταν ένα πολύ σημαντικό είδος πολυτέλειας στην Περσία, καθώς επίσης και
ένα πολύτιμο είδος συναλλαγής στις χώρες της Ασίας. Οι Φοίνικες αφιέρωναν πίτες
από κρόκο στη θεά Αστάρτη. Μικρά τενεκεδένια τεμάχια με Saffron βρέθηκαν σε
Αιγυπτιακές μούμιες. Η Κλεοπάτρα χρησιμοποιούσε τον κρόκο στα καλλυντικά της.
Εχει αναφερθεί από τον Ομηρο, τον Πλίνιο και τον Ιπποκράτη.